Elementy historyczne w Panu Tadeuszu
Utwór nawiązuje do wydarzeń z przeszłości Polski i Litwy, obecne są w nim postacie historyczne, np. generał Dąbrowski, Kniaziewicz, Napoleon, pojawia się wspomnienie Tadeusza Kościuszki (na jego cześć bohater - tytułowy Pan Tadeusz nosi to samo imię). Epizody z historii Polski zaakcentowane są przede wszystkim w koncercie Jankiela, ale o przeszłości naszego narodu, rozmawia również szlachta, poruszając kwestie polityczne i społeczne.
Jankiel, skocznymi dźwiękami poloneza, nawiązuje do Konstytucji 3 Maja z 1791 roku, głoszącej braterstwo wszystkich stanów oraz zasady demokracji (monarchia konstytucyjna). Następnie pobrzmiewają fałszywe tony. Radosny nastrój słuchaczy pryska, Klucznik rozpoznaje dźwięki,
„(...) zakrył ręką lica
I krzyknął: "Znam! znam głos ten! to jest
TARGOWICA!"
Konfederacja targowicka (1792) była spiskiem magnackim zawiązanym przeciwko reformom Sejmu Czteroletniego (1788 - 1792) i Konstytucji 3 Maja. Przeciwnicy zmian żądali przywrócenia dawnego ustroju państwa, z podziałem warstw społecznych. Po zawiązaniu sprzysiężenia Rosja podjęła interwencję zbrojną.
Potem „Słychać tysiące coraz głośniejszych hałasów,
Takt marszu, wojna, atak, szturm, słychać wystrzały" ,
kobiety zadrżały
na myśl o rzezi Pragi, kiedy to Rosjanie dokonali masakry ludności
cywilnej - w ciągu kilku godzin życie straciło kilkadziesiąt tysięcy
ludzi. Miało to miejsce
w trakcie insurekcji kościuszkowskiej (1794), w czasie obrony Warszawy.
„I już w takt postępują zgodzonymi dźwięki,
Tworząc nutę żałosną tej sławnej piosenki:
O żołnierzu tułaczu, który borem, lasem
Idzie, z biedy i z głodu przymierając czasem"
Starzy żołnierze - patrioci powrócili pamięcią do czasów, kiedy wędrowali u boku Napoleona, znosząc wszystkie niedogodności losu, byle tylko służyć krajowi. Pamiętali, jak na obczyźnie formowali legiony polskie (1797 - powstanie Legionów Polski we Włoszech pod dowództwem Jana Henryka Dąbrowskiego), z którymi wiązali nadzieje niepodległościowe. Po chwili zabrzmiał Mazurek Dąbrowskiego, na cześć wielkiego wodza. Wzruszony Jankiel padł u stóp generała:
"Jenerale, rzekł, Ciebie długo Litwa nasza
Czekała - długo, jak my Żydzi Mesyjasza,
Ciebie prorokowali dawno między ludem
Śpiewaki, Ciebie niebo obwieściło cudem,
Żyj i wojuj, o, Ty nasz!..."